Η Μαριλένα Κοππά μου έκανε την τιμή να συγγράψει μια αναλυτική βιβλιοκρισία για την «Επόμενη Μέρα» που δημοσιεύθηκε χθες στα «ΝΕΑ». (22-23 Αυγούστου, «Βιβλιοδρόμιο»).
Η ΕΠΟΜΕΝΗ ΜΕΡΑ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΣΜΟΥ: ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟΙ (ΑΝΑ)ΣΤΟΧΑΣΜΟΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΑΝΔΗΜΙΑ
Του Απόστολου ΠΑΠΑΤΟΛΙΑ
Μαριλένα Κοππά
Αναπλ. Καθηγήτρια Συγκριτικής Πολιτικής
Πάντειο Πανεπιστήμιο, πρώην Ευρωβουλευτής
Στο εξαιρετικά επίκαιρο βιβλίο του, γραμμένο κατά τη διάρκεια και μετά το τέλος της πανδημίας, ο Απόστολος Παπατόλιας επιχειρεί να αφουγκραστεί τις τεκτονικές αλλαγές που η κρίση προκάλεσε και συνεχίζει να προκαλεί σε τρία επίπεδα: στο εθνικό, στο παγκόσμιο και το ευρωπαϊκό.
Ο συγγραφέας με την ιδιότητα του νομικού, του πολιτικού αλλά κυρίως του ενεργού πολίτη,αντιμετωπίζει την κρίση ως καταλύτη μεγάλων ανακατατάξεων που μπορούν όμως να αποτελέσουν ευκαιρίες για θετικές εξελίξεις και να προσφέρουν απαντήσεις σε χρονίζοντα ανοιχτά θέματα.
Τα αποτελέσματα της πρόσφατης μαραθώνιας Συνόδου Κορυφής προσδίδουν μια ιδιαίτερη σημασία στο κείμενοτου Παπατόλια Στο τέταρτο μέρος με τίτλο «Διακυβερνητικός προστατευτισμός ή Ευρωπαϊκή ενοποίηση», ο συγγραφέας θέτει το ζήτημα της στάσης της ΕΕ στην κρίση, τα μέτρα στήριξης και την προσπάθεια συμβιβασμού των αντίρροπων τάσεων. Θεωρεί ότι η αμοιβαιοποίηση του χρέους θα ήταν η ενδεδειγμένη λύση αλλά εξηγεί με ενάργεια γιατί αυτή απορρίπτεται. Τονίζει πάντως ότι -και αυτό έχει σημασία στην βάση των πρόσφατων αποφάσεων- ότι όταν δανείζεται η ΕΕ, προλειαίνεται το έδαφος για τη δημοσιονομική αυτότέλεια της. Ο συγγραφέας με αφετηρία την απόφαση του Γερμανικού Ομοσπονδιακού Συνταγματικού Δικαστηρίου της 5ης Μαΐου 2020, αναρωτιέται ποιο είναι το ενδεδειγμένο μείγμα ενωσιακής πολιτικής στο πλαίσιο του σημερινού συσχετισμού δυνάμεων. Διαπιστώνει δε ότι έχει αναπτυχθεί μια δυναμική για ένα κοινό ευρωπαϊκόπροσανατολισμό που καμία δικαστική απόφαση δεν μπορεί να ανακόψει.
Το πρώτο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στη συμβατότητα των περιορισμών κατά την πανδημία με την συνταγματική τάξη της χώρας αλλά και τις επιπτώσεις της πανδημίας στα ατομικά δικαιώματα και την δημοκρατία. Ο Παπατόλιας παρουσιάζει τις κυρίαρχες συνταγματολογικές τάσεις με κριτική σκέψη και ανοιχτό πνεύμα. Εξετάζοντας από τις πιο συμβατικές έως τις πιο τολμηρές, ακόμη και τις αναθεωρητικές, σημειώνει πως ενώ η πανδημία πληγώνει πιο πολύ τους αδύναμους, κανείς δεν προβαίνει σε επίκληση του Συντάγματος για τη διασφάλιση των θεμελιωδών κοινωνικών δικαιωμάτων. Έτσι έχουμε δείγματα κρατικού παρεμβατισμού για την ασφάλεια των πολιτών αλλά όχι για ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης για τους σοβαρότερα πληττόμενους.
Και αυτό τον οδηγεί στο δεύτερο ερώτημα: αυτό που ζήσαμε αποτελεί μια δημοκρατική λειτουργία ή προσιδιάζει σε αυταρχική διακυβέρνηση; Είναι αδιαμφισβήτητο ότι η κυβέρνηση διαχειρίστηκε τον φόβο, την ίδια ώρα που από επιλογή της είχαμε ουσιαστική αναστολή της κοινοβουλευτικής λειτουργίας. Αυτά οδήγησαν σε τεχνοκρατικό έλεγχο και υπερτονισμό της ατομικής ευθύνης. Οι συνολικά 6 ΠΝΠ και οι 140 Υπουργικές αποφάσεις υποκατέστησαν την τακτική κοινοβουλευτική διαδικασία ως μια de factoκατάσταση εξαίρεσης. Τίθεται λοιπόν το ευρύτερο ερώτημα αν το «δικαίωμα στην ασφάλεια» έχει εξελιχθεί σε ένα «υπερδικαίωμα», μέσα από την νομιμοποίηση ενός περιορισμένου «Κράτους Πρόληψης». Ο συγγραφέας τονίζει ότι τα χαρακτηριστικά αυτού του τελευταίου είναι δύο: η προσωρινή διάρκεια των μέτρων και η επίκληση μιας επιστημονικής αυθεντίας, όπου ο νομικός δεν έχει πρόσβαση. Κατά την σύγχρονη «εποχή της διακινδύνευσης», όπου πολλαπλασιάζονται οι ασύμμετρες απειλές, το σύγχρονο Συνταγματικό Κράτος αποκτά ένα νέο ρόλο μετασχηματιζόμενο σε «Κράτος πρόληψης», όπου προέχει το σύνολο έναντι του ατόμου, χωρίς εντούτοις να απαιτείται συνταγματική αλλαγή ή προσαρμογή. Σε αυτό το πλαίσιο, η «ανάγκη» μπορεί να περιορίζει αενάως τις ελευθερίες, μια και η κρίση εξελίσσεται στην νέα «κανονικότητα». Όμως, τονίζει ο Παπατόλιας, ούτε όλοι ζουν με τον ίδιο τρόπο την απειλή, ούτε την κατάσταση ανάγκης. Σε κάθε περίπτωση, η εργαλειακή χρήση του φόβου οδηγεί σε αυταρχική διακυβέρνηση στο όνομα του «κοινού καλού».
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το κεφάλαιο του βιβλίου για τα πρωτεία των ειδικών σε περιόδους κρίσης και η υποχώρηση της πολιτικής. Με νηφαλιότητα ο συγγραφέας επισημαίνει ότι ο τεχνοκρατικός ελιτισμός δεν είναι κάτι καινούργιο και σε καμιά περίπτωση δεν εξαλείφει τα εναλλακτικά σενάρια μια και η αντίδραση, όπως είδαμε σε άλλα μέρη του πλανήτη, θα μπορούσε να είναι διαφορετική. Ο «τεχνοκρατικός μονόδρομος» είναιλοιπόν μια πολιτική επιλογή μεταξύ άλλων, κάτι που οδηγεί τον συγγραφέα στην εξέταση της μετακύλισης στην ατομική ευθύνη, η οποία συσκοτίζει τη ευθύνη της Πολιτείας και το χρέος αλληλεγγύης.
Στο τρίτο μέρος του βιβλίου ο Παπατόλιας θέτει το ερώτημα «παρεμβατισμός του Εθνικού Κράτους η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση;» Ο συγγραφέας απομυθοποιεί τη συζήτηση για την επιστροφή του κράτους, τονίζοντας ότι ιστορικά οι ηγετικές οικονομικές ελίτ αξιοποιούσαν τις κρίσεις για να δρομολογήσουν «δημιουργική καταστροφή» μέρους των παραγωγικών δυνάμεων και να προωθήσουν οργανωτικές και τεχνολογικές καινοτομίες. Έτσι πάντα υπήρχε μια σταθερή συμβιωτική σχέση καπιταλισμού, κρίσεων και κρατικής παρεμβατικότητας, που οδηγούσε σε οικονομική αναδιάρθρωση που στην πορεία θα γινόταν η επόμενη «κανονικότητα»
Έχουμε πλέον όλοι διδαχθεί ότι η ΕΕ εξελίσσεται μέσα από τις κρίσεις της. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ είναι φανερό ότι ο διακυβερνητικός χαρακτήρας της Ένωσης είναι πεπερασμένος. Σημαίνει αυτό ότι πρέπει να οδηγηθούμε σε αναθεώρηση των Συνθηκών, όπως πιστεύει ο Παπατόλιας; Αυτό είναι μια μεγάλη συζήτηση. Ο συγγραφέας πάντως παρουσιάζει πειστικά επιχειρήματα υπέρ της άποψης του.
Για να καταλήξω: το βιβλίο είναι ένας ευρύς προβληματισμός για το πως οφείλουμε να σκεφτόμαστε το αύριο. Η κρίση πυκνώνει τον ιστορικό χρόνο και, όπως λέει ο συγγραφέας, βρισκόμαστε σε μια μεταβατική περίοδο όπου έχουμε μια επαναδιαπραγμάτευση ισορροπιών χωρίς όμως ακόμη ένα ηγεμονικό σχέδιο. Αφορμή για ουσιαστικό προβληματισμό στην αιχμή της επικαιρότητας, το βιβλίο καλύπτει ένα ευρύ φάσμα θεμάτων με γνώση, στιβαρό λόγο και επιχειρήματα. Ο ενεργός πολίτης βγαίνει πλουσιότερος πνευματικά από την ανάγνωση του.
Το κείμενο της βιβλιοκρισίας στα «ΝΕΑ».
