Γράφει ο Α.Γ.Κουκουλάς
Ιανουάριος. ΄Ενας μήνας πλούσιος σε γιορτές με κορυφαία τα ΄Αγια Θεοφάνεια ή ένας μήνας γεμάτος θρύλους, έθιμα και παραδόσεις, ένας μήνας του οποίου η πρώτη μέρα συνδέεται και με την ελπίδα, ο νέος χρόνος να είναι αίσιος.
Θα πρόσθετα ακόμα στην προηγούμενη αναφορά, τη γιορτή μιας μεγάλης μορφής της Ορθοδοξίας. Εκείνης του Μ. Βασιλείου, προς τιμήν αυτού που συνέδεσε τη ζωή του, μεταξύ άλλων και με την προσφορά του προς τον άνθρωπο, ενώ δεν θα παρέλειπα τις γιορτές των Τριών Ιεραρχών και του Αγίου Αντωνίου, του Μεγάλου Ασκητή.
Ο Ιανουάριος, πρώτος μήνας του έτους (η λ. αντίστοιχη της λατινικής mensis), καθιερώθηκε περί το 153 π.Χ. Είχε προηγηθεί ωστόσο η απόφαση του Ετρούσκου βασιλιά της Ρώμης Ταρκίνιου του πρεσβύτερου (616-578 π.Χ.) να οριστεί ο Ιανουάριος ως πρώτος μήνας του ημερολογιακού έτους, επειδή κατά τον μήνα αυτόν γιορταζόταν ο Θεός Ιανός «Θεός της κάθε αρχής, της έναρξης των πολεμικών επιχειρήσεων και των μεγάλων έργων».
Αλλά αυτή η μεταρρύθμιση δεν ολοκληρώθηκε εξαιτίας της αποπομπής της δυναστείας των Ετρούσκων το 510.
Αρχικά ο Ιανουάριος, ο οποίος τελικά οφείλει το όνομά του στον Ιανό, είχε προστεθεί από τον Νουμά Πομπήλιο (δεύτερο βασιλιά της Ρώμης μετά το Ρωμύλο), ως ενδέκατος μήνας στο δεκάμηνο έτος των Ρωμαίων, με πρώτο μήνα το Μάρτιο.
Επειδή στην αρχή έγινε λόγος περί εορτών, να προστεθεί εδώ, ότι στη Ρώμη, τη δεύτερη ημέρα του Ιανουαρίου γιορτάζονταν τα comρitalia προς τιμήν των θεοτήτων που προστάτευαν τους δρόμους, τους αγρούς και τις κατοικίες, ενώ στις 9 Ιανουαρίου γιορτάζονταν τα agonalia προς τιμήν του Ιανού και στις 30 του ίδιου μήνα γιορταζόταν η Θεά Ειρήνη με αγώνες και δημόσια λατρεία.
Οι Σ. Θεοδόσιος και Μ. Δανέζης καταγράφουν διάφορες ονομασίες για τον Ιανουάριο. Ο Γενάρης-γράφουν- είναι και Γεννολοητής ( παρετυμολογικά, γιατί τότε γεννοβολούν τα κοπάδια), Γατόμηνας (επειδή τότε ζευγαρώνουν οι γάτες) και Μεσοχείμωνας, γιατί είναι ο μεσαίος από τους τρεις μήνες του χειμώνα.
Φέρεται ακόμη και ως Κρυαρίτης ( από το τσουχτερό κρύο) αλλά και Γελαστός (για τις αλκυονίδες μέρες), όπως και Κλαδευτής και Καλαντάρης ή Τρανός, Πρωτάρης και Μεγαλομηνάς.
Περί των Καλενδών, μεταμφιέσεων στο Βυζάντιο και Καλλικαντζάρων.
«Η ονομασία των ημερών-γράφει ο Καθ.Σπ. Τρωϊανός – μέσα σε κάθε μήνα στηριζόταν κατά το ρωμαϊκό ημερολόγιο που παρέλαβαν και οι Βυζαντινοί -σε τρία περισσότερο ή λιγότερο σταθερά σημεία με πρώτο τις Καλένδες που αντιστοιχούσαν στις ελληνικές Νεομηνίες ή Νουμηνίες».
Καλένδες οι Ρωμαίοι, ονόμαζαν τις πέντε ή επτά πρώτες ημέρες κάθε μήνα από τη φράση calio luna novella που εκφωνούσε από το Καπιτώλιο ο Ποντίφηκας, με την είσοδο της νέας σελήνης, αναγγέλλοντας την αρχή κάθε μήνα.
Μεταξύ των Χριστουγέννων και των Φώτων -γράφει ο Φ. Κουκουλές- (Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, τ.Γ) οι Ρωμαίοι γιόρταζαν τρεις μεγάλες γιορτές.
Τις Καλένδες,τα Βότα και τα Βρουμάλια, οι οποίες γιορτάζονταν και κατά τους χριστιανικούς χρόνους. Εκείνες τις γιορτές τις πολέμησε η εκκλησία, η οποία για την εξουδετέρωσή τους όρισε συν τω χρόνω τις τρεις μεγάλες γιορτές. Των Χριστουγέννων , της πρώτης του έτους και των Θεοφανείων.
Στη διάρκεια της γιορτής των Καλενδών, και σύμφωνα με τον ιερό Χρυσόστομο γίνονταν μεταμφιέσεις, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από τον Αμασείας Αστέριο, με το λόγο του κατά των Καλενδών.
Οι μεταμφιέσεις, παρά τον πόλεμο της εκκλησίας συνεχίζονταν, με αποτέλεσμα κατά τα τέλη του Ζ΄αι. η εν Τρούλλω Σύνοδος επί ποινή αφορισμού ή καθαιρέσεως διέταξε «μηδένα άνδρα γυναικείαν στολήν ενδιδύκασθαι ή γυναίκα την ανδράσιν αρμόδιον, αλλά μήτε προσωπεία κωμικά ή σατυρικά υποδύεσθαι».
Παρά την προηγούμενη απαγόρευση όμως, οι μεταμφιέσεις δεν σταμάτησαν. Ακόμη και κληρικοί μεταμφιέζονταν.
Εκείνες οι μεταμφιέσεις διατηρήθηκαν και διατηρούνται ως έθιμο μέχρι σήμερα σε πολλές περιοχές της Μακεδονίας κ.α. Στο Σουφλί π.χ.την πρώτη και δεύτερη μέρα των Χριστουγέννων, ομάδες μεταμφιεσμένων με επικεφαλής τους Ρουγκατσιάρηδες, άντρες που υποδύονται γαμπρό και νύφη, γυρίζουν το χωριό λέγοντας τα κάλαντα και μοιράζοντας ευχές.
Ευρύτερα γνωστά είναι τα Ραγκουτσιάρια (Καστοριά, 6-8 Ιανουαρίου) οι Μωμόγεροι κλπ.
Από αυτό το έθιμο και τους μεταμφιεσμένους γεννήθηκαν οι δοξασίες περί Καλλικαντζάρων.
Και δυο λόγια ακόμη για τις Καλένδες.
Από τις προηγούμενες, πήραν την ονομασία τους και τα κάλαντα, ενώ στο Καλενδάριον και κοινώς Καλαντάρι ή ημερολόγιο γράφονταν και εξοφλούντο οι τόκοι και τα χρέη.
Καλένδες, δεν αναφέρονταν στο ελληνικό ημερολόγιο. Ωστόσο έμεινε παροιμιακή η φράση στις ελληνικές καλένδες, που λεγόταν για χρέη τα οποία δεν εξοφλούντο ή για ζητήματα των οποίων η λύση αναβαλλόταν συνεχώς.
Προλήψεις και δεισιδαιμονίες.
Εκτεταμένο το πεδίο των αναφορών για το ζήτημα. Ωστόσο εδώ, θα περιοριστώ σε κάποιες ελάχιστες.
Το ποιος θα κάνει ποδαρικό την 1η του χρόνου, καταντά ζήτημα μέγα για τους προληπτικούς, αφού το συνδέουν με τα καλά ή όχι που θα συμβούν τη χρονιά που ανατέλει στο κάθε σπίτι.
Αλλά η πρόληψη αυτή δεν είναι νέα. Περί αυτού, ήδη ο Χρυσόστομος αναφέρει, ότι οι σύγχρονοί του παρατηρούσαν τις εισόδους και εξόδους των επισκεπτών των σπιτιών τους, σε σχέση με ζητήματα που τους απασχολούσαν.
΄Οσοι είχαν καλό ποδαρικό, ονομάζονταν καλόποδες ή καλοιώνιστοι και οι αντίθετοι, κακοποδινοί.
Αλλά και στους αρχαίους έλληνες, αίσια εθεωρούντο τα δεξιά, απαίσια δε τα αριστερά.
Τα ίδια πίστευαν και οι Βυζαντινοί.
Ο Χρυσόστομος αναφέρει, ότι κατά τις τότε προλήψεις, αποτελούσε κακό προμήνυμα, εάν κάποιος έβγαινε από το σπίτι του με πρώτο το αριστερό πόδι, ενώ και μέχρι σήμερα καταβάλλεται φροντίδα, όπως ο εισερχόμενος στο σπίτι πατήσει με το δεξί πόδι.
Ωστόσο και «ξινά» λόγια αποφεύγονταν. Ανάμεσα στα άλλα για παράδειγμα, το ξίδι, το αποκαλούσαν γλυκάδι για να μη χαλάσει το κρασί τους.
Τέλος οι Βυζαντινοί κατά την 1η του έτους αλλά και κάθε μηνός κατά συνήθεια ρωμαϊκή, άναβαν εμπρός από τα σπίτια και τα εργαστήριά τους φωτιές που πηδούσαν, πιστεύοντας, ότι αυτό θα τους φέρει υγεία και πως διώχνει τα κακά.
Το έθιμο το καταδίκασε η εν Τρούλλω Σύνοδος με τον 65 κανόνα της, αλλά η κατάργησή του δεν ήταν εύκολη υπόθεση.
